» Lichaamsdonatie

==> Update 14 October 2024: Bezoek onze nieuwe website op Lichaam doneren (umcg.nl)

LICHAAMSDONATIE

Hieronder vindt u informatie over de lichaamsdonatie, ook wel bekend als “het beschikbaar stellen van het lichaam aan de wetenschap na overlijden”. Mensen die hun lichaam doneren leveren een wezenlijke bijdrage aan het vergroten van de medische kennis en aan de opleiding en training van biomedische professionals en verhogen daarmee indirect de kwaliteit van de gezondheidszorg. Door lichaamsdonatie is het bovendien mogelijk om onderzoek te doen en waar mogelijk te innoveren. Het Groninger Lichaamsdonatieprogramma valt onder de verantwoordelijkheid van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) en de uitvoering gebeurt bij de Sectie Anatomie & Medische Fysiologie.

Missie: Het leveren van een belangrijke bijdrage aan de biomedische wetenschap en het biomedische onderwijs én het uitvoeren en respecteren van de laatste wens van de overledene.

Onderwijs en opleiding: De mogelijkheid om de anatomie en de principes van lichaamsbouw aan de hand van een echt menselijk lichaam te bestuderen is een zeer belangrijk en onvervangbaar onderdeel van biomedische opleidingen zoals geneeskunde en tandheelkunde. Lichaamsdonatie speelt ook een zeer belangrijke rol in de vervolgopleiding (specialisatie) en de bij- of nascholing van biomedische professionals zoals artsen, tandartsen en fysiotherapeuten. Chirurgen kunnen dankzij lichaamsdonatie bijvoorbeeld chirurgische vaardigheden in een uiterst realistische setting aanleren of perfectioneren, hetgeen sterk bijdraagt aan optimalisering van de zorg voor patiënten.

Gedoneerde lichamen zijn bestemd om ten goede te komen van wetenschappelijk onderwijs. Dit houdt in dat studenten binnen een biomedische universitaire of hbo-opleiding (of het internationale equivalent daarvan), of afgestudeerden van dergelijke opleidingen, toegang kunnen krijgen tot onderwijsmateriaal gebaseerd op het Groninger Lichaamsdonatieprogramma. In de praktijk wordt het Groninger Lichaamsdonatieprogramma ingezet in het kader van:

Onderwijs binnen biomedische studies op universitair en hbo-niveau;
Medische vervolgopleidingen (opleiding tot specialist);
Bij- en nascholing voor biomedische zorgprofessionals (bijv. artsen, verpleegkundigen, tandartsen, fysiotherapeuten);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau voor ziekenhuizen en andere (para)medische zorginstellingen (bijv. fysiotherapiepraktijken);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau (deels) aangeboden vanuit de biomedische industrie (bijv. door een bedrijf dat chirurgisch instrumentarium produceert en aanbiedt);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau binnen private zorgorganisaties (bijv. een privé-kliniek).

Onderzoek en innovatie: Met gedoneerde lichamen kan wetenschappelijk onderzoek worden gedaan. Dit onderzoek speelt zich meestal binnen één van deze thema’s af:

Variaties in bouw en verloop van specifieke onderdelen van het lichaam (bijv. onderzoek naar variaties in het verloop van een bloedvat)
Ontwikkelen en testen van chirurgische en radiologische protocollen (bijv. onderzoek naar een nieuwe kaakreconstructie met gebruik van een stukje bot elders uit het lichaam)

De belangrijkste toepassing van de lichaamsdonatie in het kader van innovatie is het ontwikkelen van nieuwe digitale methoden van anatomische kennisoverdracht.

PROCEDURE

Wilsbeschikking

Wanneer u uw lichaam ter beschikking wilt stellen van de wetenschap en het wetenschappelijk onderwijs, dient u allereerst deze informatie goed te lezen zodat u uw beslissing op basis van volledige en accurate informatie neemt. De formulieren die voor inschrijving in het Groninger lichaamsdonatieprogramma nodig zijn kunt u bij het secretariaat opvragen (zie: Contact). U dient er rekening mee te houden dat vanwege de grote belangstelling voor lichaamsdonatie inschrijven vaak niet mogelijk is: bovenaan de website vindt u de actuele status van de registratie (open of gesloten). Het Groninger Lichaamsdonatieprogramma hanteert bij inschrijving geen regio- of leeftijdsbeperking maar geeft wel voorrang aan ingezetenen uit de noordelijke regio (Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Noordoostpolder).

Een belangrijk formulier is de wilsbeschikking. Hiermee geeft u officieel uw wens te kennen om uw lichaam na de dood aan het UMCG ter beschikking te stellen. U dient daartoe een eigenhandig geschreven wilsbeschikking op te stellen, waarin u de wens te kennen geeft dat u uw stoffelijk overschot niet wilt laten begraven of cremeren, maar ter beschikking wilt stellen van de medische wetenschap (Artikel 18, lid 1 en artikel 19 van de Wet op de Lijkbezorging).

Wanneer u niet in staat bent zelf de wilsbeschikking te schrijven, bestaat de mogelijkheid om bij het secretariaat van het Groninger Lichaamsdonatieprogramma een aangepast formulier aan te vragen waarop u slechts de personalia, een datum en een handtekening hoeft in te vullen. Wanneer ook dit niet mogelijk is, vraagt u een formulier aan waarop de wettelijke vertegenwoordiger, of al uw kinderen en/of de huisarts, hun handtekening plaatsen.

Bij inschrijving geeft u toestemming tot inzage in uw medisch dossier na overlijden. Deze inzage gebeurt via uw huisarts en hiertoe dient u separaat een machtigingsformulier in te vullen en te ondertekenen. Inzage in uw medische gegevens draagt ertoe bij dat uw lichaam optimaal kan worden ingezet. Het is voor een effectieve chirurgische training van een heupvervanging bijvoorbeeld zeer belangrijk om te weten of er niet bij leven al een heupvervanging is geweest.

U kunt de wilsbeschikking te allen tijde herroepen. Dit dient schriftelijk te gebeuren. In dat geval zenden wij u een schriftelijke bevestiging van de herroeping en de originele wilsbeschikking retour.

Lichaamsdonatie in relatie tot de Donorwet 2020

Wie het lichaam ter beschikking stelt aan de wetenschap of het wetenschappelijk onderwijs (lichaamsdonatie) geeft het hele lichaam na overlijden aan een academisch anatomisch instituut. Dit in tegenstelling tot orgaandonatie waar organen en/of weefsels uit het lichaam worden genomen voor transplantatiedoeleinden. Lichaamsdonatie is daarmee heel iets anders dan orgaandonatie. Het berust op andere wetgeving en dient andere doelen.

Lichaamsdonatie én orgaandonatie kunnen in de praktijk naast elkaar bestaan. U dient daarbij het volgende te bedenken:

Donatie van organen en weefsels gaat altijd vóór lichaamsdonatie.
Na donatie van organen (bijv. hersenen, hart, lever) is het lichaam in principe niet meer geschikt voor lichaamsdonatie.
Na donatie van weefsels (bijv. huid, hoornvlies) is het lichaam in principe nog wél geschikt voor lichaamsdonatie.

Als u meer belang hecht aan lichaamsdonatie dan aan het doneren van organen, adviseren wij u dit in het Donorregister op de juiste manier in te stellen (https://mijn.donorregister.nl/).

In de situatie dat er weefsel is gedoneerd en het lichaam daarna wordt geaccepteerd voor lichaamsdonatie, zijn de procedures van de lichaamsdonatie van kracht. Dat betekent dat het lichaam niet terugkeert naar de nabestaanden.

PERSOONSGEGEVENS EN MEDISCHE GEGEVENS

Bij leven worden uw persoonsgegevens, en die van eventuele contactpersonen, in een veilige digitale omgeving beheerd. Uw persoonsgegevens zijn zodanig afgeschermd dat alleen diegenen die met de gegevens moeten werken er toegang toe hebben. Ook na overlijden dragen wij er zorg voor dat uw privacy geborgd blijft. Medische gegevens worden niet-herleidbaar en in dezelfde beveiligde digitale omgeving opgeslagen. Van uw persoonsgegevens worden slechts uw geslacht, uw leeftijd bij overlijden en relevante medische gegevens aan uw lichaam gekoppeld. Hierdoor zijn uw lichaam en gegevens niet meer naar u als persoon te herleiden. Daarnaast hebben degenen die toegang krijgen tot uw lichaam een geheimhoudingsplicht, voor het onwaarschijnlijke geval dat uw lichaam en/of uw gegevens tóch zou worden herkend. Relevante medisch gegevens betreffen:

Aandoeningen en ingrepen die de normale anatomie kunnen veranderen (bijv. artrose, chirurgische ingrepen, kanker, dementie);
In het lichaam aanwezige items die het werken met het lichaam kunnen bemoeilijken (bijv. implantaten, prothesen, pompen);
Alles dat een verhoogd gezondheidsrisico kan opleveren voor degenen die met het lichaam werken (bijv. chemotherapie en/of radiotherapie vlak voor het moment van overlijden, of bepaalde infectieziekten).

WAARVOOR WORDT MIJN LICHAAM GEBRUIKT?

Algemeen

In overeenstemming met de Wet op de Lijkbezorging wordt uw lichaam ingezet ten gunste van de wetenschap of het wetenschappelijk onderwijs, waaronder (bio)medisch onderwijs en onderzoek. Dit is voorbehouden aan een specifieke doelgroep, te weten biomedische studenten (hbo- en WO-niveau) en biomedische professionals (onderzoekers en zorgverleners). De mensen die kunnen leren en oefenen dankzij lichaamsdonatie komen overwegend uit de regio Noord-Nederland, maar dikwijls ook uit andere regio’s of zelfs uit het buitenland. Uw lichaam kan worden gebruikt in het kader van:

Wetenschappelijk onderzoek aan bouw en functie van het menselijk lichaam;
Onderwijs binnen biomedische studies op universitair en hbo-niveau;
Medische vervolgopleidingen (opleiding tot specialist);
Bij- en nascholing voor biomedische zorgprofessionals (bijv. artsen, verpleegkundigen, tandartsen);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau voor ziekenhuizen en andere (para)medische zorginstellingen (bijv. fysiotherapiepraktijken);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau (deels) aangeboden vanuit de biomedische industrie (bijv. door een bedrijf dat chirurgisch instrumentarium produceert en aanbiedt);
Onderwijs- en opleidingsdoeleinden van ten minste hbo-niveau binnen private zorgorganisaties (bijv. een privé-kliniek);
De ontwikkeling van digitale anatomie-applicaties voor biomedisch onderwijs en biomedische opleiding (bijv. Enatom)

De beslissing op basis waarvan uw lichaam wordt gebruikt (bijvoorbeeld onderwijs of onderzoek) wordt door ons genomen en gebeurt op basis van de eigenschappen van het lichaam bij binnenkomst en op basis van inzage in uw medisch dossier indien beschikbaar.

Waar is mijn lichaam nadat het is gedoneerd?

Na een positief besluit (zie: acceptatie van een lichaam) heeft u uw lichaam gedoneerd aan het UMCG. Uw lichaam zal dan ook tijdens de periode van gebruik in het UMCG zijn. Een gedoneerd lichaam kan het UMCG kortstondig verlaten, bijvoorbeeld om scans of gespecialiseerde afbeeldingen van het lichaam te maken. Tijdens een dergelijke activiteit blijft het lichaam onder toezicht van het UMCG en na afloop komt het lichaam altijd weer terug naar het UMCG. Als er een verzoek van een andere universiteit in Nederland komt om een lichaam over te nemen van het UMCG, bijvoorbeeld in verband met een tijdelijk tekort, dan wordt dit alleen overwogen wanneer het doel van het gebruik volledig in lijn ligt met het beleid van het UMCG ten aanzien van het gedoneerde lichaam. Een dergelijk verzoek is in de praktijk zeer zeldzaam. Het Groninger Lichaamsdonatieprogramma heeft geen samenwerking met zogenaamde ‘body brokers’ (bedrijven die gedoneerde lichamen of lichaamsdelen aanbieden en verkopen).

Wat gebeurt er met mijn lichaam nadat het is gedoneerd?

Een lichaam kan worden gebalsemd of worden ingevroren. Het kan eenmalig worden gebruikt of herhaaldelijk. Uitgangspunt is dat alle lichamen zo volledig mogelijk worden gebruikt om ze zo nuttig mogelijk te laten zijn. Een lichaam kan in zijn geheel worden gebruikt, of kan worden opgedeeld in lichaamsdelen die separaat gebruikt worden. Weefsels en organen kunnen bijvoorbeeld uitgenomen worden voor wetenschappelijk onderzoek. Dit draagt bij aan een intensiever gebruik – en groter nut – van het lichaam. Lichaamsdelen of organen worden vaak geprepareerd om bepaalde aspecten van de anatomie te kunnen demonstreren. Dit betekent dat er weefsel weggenomen wordt (bijv. bindweefsel) zodat andere anatomische structuren (bijv. spieren, bloedvaten en zenuwen) beter zichtbaar worden en beter bestudeerd kunnen worden. Dergelijke anatomische preparaten worden langere tijd bewaard om in het onderwijs gebruikt te worden.

Digitale toepassingen

Tegenwoordig wordt in het onderwijs en het onderzoek veel gebruik gemaakt van digitale technieken. Het fysieke anatomie-onderwijs kan dankzij deze technieken worden uitgebreid of gesimuleerd met digitale beelden van (delen van) lichamen. Dit vergroot de impact van lichaamsdonatie omdat meer mensen vaker en beter van de gedoneerde lichamen kunnen leren. De digitale informatie betreft nooit persoonsgegevens, maar eventueel wel foto’s of 3D-afbeeldingen van het lichaam of delen van het lichaam. Het UMCG zal de grootst mogelijke zorgvuldigheid betrachten om de afbeeldingen te anonimiseren zodat deze niet herleidbaar zijn naar een persoon. Digitale beelden van lichamen worden te allen tijde op een door het UMCG goedgekeurde server opgeslagen. Deze server mag zich ook buiten het UMCG bevinden, zolang aan de hoge standaarden voor veilige opslag van medische gegevens wordt voldaan. Binnen ons Lichaamsdonatieprogramma geldt dat het bestuderen van dergelijke digitale beelden bestemd is voor een specifieke doelgroep, te weten biomedische studenten of biomedische professionals (minimaal hbo-niveau). Publicatie gebeurt door het UMCG zelf (bijvoorbeeld binnen de digitale leeromgeving van de universiteit) of in samenwerking met derden (bijvoorbeeld een uitgever in geval van een wetenschappelijke publicatie). Het UMCG werkt samen met commerciële partijen in het kader van de ontwikkeling van digitale anatomie-applicaties voor biomedisch onderwijs en biomedische opleiding (bijv. Enatom). Hiervoor kunnen gedigitaliseerde anatomische preparaten worden gebruikt.

SAMENWERKING

Het Groninger Lichaamsdonatieprogramma kent vele succesvolle samenwerkingen zowel binnen als buiten het UMCG. Het doel van deze samenwerkingen is om:

Zorgverleners zo veel mogelijk gelegenheid te geven om te oefenen en simuleren op gedoneerde lichamen, om zo minder fouten te maken bij patiënten;
De ontwikkeling van nieuwe, of verbeterde, chirurgische protocollen mogelijk te maken, en/of nieuwe chirurgisch technieken te testen of te ontwikkelen (bijv. robotchirurgie);
De ontwikkeling van nieuwe manieren van anatomie-onderwijs mogelijk te maken;
Te ondersteunen bij het ontdekken van nieuwe kennis omtrent de bouw van het menselijk lichaam, met name in relatie tot medische problemen en aandoeningen.

Ook kan het UMCG samenwerken met commerciële partijen (bijvoorbeeld Enatom B.V.). Dit gebeurt alleen wanneer dit wezenlijk bijdraagt aan de doelstellingen en de impact van het Groninger Lichaamsdonatieprogramma.

NA OVERLIJDEN

Acceptatie van een stoffelijk overschot

Nadat u de formulieren heeft ingestuurd, ontvangt u van het secretariaat van het Groninger Lichaamsdonatieprogramma een bevestiging van inschrijving en fotokopieën van uw wilsbeschikking en uw machtiging tot inzage in uw medisch dossier. Het is van groot belang deze documenten goed te bewaren en wij raden u ten zeerste aan uw naaste(n) en/of huisarts op de hoogte te brengen van uw besluit. Als er geen wilsbeschikking met bevestigingsbrief is, maar bijvoorbeeld wel een notariële akte met een wens tot beschikbaarstelling, kan het lichaam niet worden geaccepteerd. Een notariële akte heeft in dit geval geen waarde.

Acceptatie is alleen mogelijk in geval van een natuurlijke dood, in geval van euthanasie en in geval van hulp bij zelfdoding (zoals in de euthanasiewet gedefinieerd). In alle gevallen is het noodzakelijk dat er een officiële verklaring (opgemaakt door een arts of gemeentelijk lijkschouwer) kan worden overgelegd, op basis waarvan het lichaam kan worden vrijgegeven door de gemeente waar u overlijdt.

Beperkingen

Het is onder bepaalde omstandigheden mogelijk dat een lichaam niet kan worden geaccepteerd, ondanks dat er een wilsbeschikking is. In alle gevallen heeft weigering betrekking op een situatie waarin het onmogelijk is om met het lichaam te werken, of waarin het werken met het lichaam een sterk verhoogd gezondheidsrisico oplevert. Aan weigering van een lichaam gaat altijd telefonisch overleg tussen de uitvaartverzorger en de dienstdoende anatoom vooraf.

Redenen voor weigering kunnen onder andere zijn:

overlijden in het buitenland;
te late melding overlijden (meer dan 24 uur na overlijden);
zelfdoding zonder hulp van een arts;
verminking;
dodelijk ongeval;
opening van het lichaam om de doodsoorzaak vast te stellen, of voor transplantatiedoeleinden;
bepaalde besmettelijke infectieziekten waaronder HIV, Hepatitis A en B, Creutzfeld-Jacob, TBC;
het in verregaande staat van ontbinding verkeren van het stoffelijk overschot;
Ernstig of morbide overgewicht (obesitas). De anatomie van de inwendige organen is in dergelijke gevallen niet goed meer te bestuderen, daarnaast kan ernstige obesitas problemen opleveren voor de conservering en opslag van het lichaam. Wij hanteren als stelregel dat lichamen met een body-mass index/BMI van meer dan 30 mogen worden geweigerd (via bijv. https://www.berekenen.nl/bmikunt u eenvoudig berekenen wat dit voor u zou kunnen inhouden);
Onvoldoende opslagcapaciteit. In het uiterste geval van een tijdelijk te groot aanbod van lichamen houdt de afdeling het recht om een lichaam op deze grond niet te accepteren.

Om bovenstaande redenen kan het raadzaam zijn om een eventuele begrafenis- of crematieverzekering af te sluiten.

Eindbestemming

Wanneer lichamen, of lichaamsdelen, niet langer kunnen worden gebruikt, worden deze collectief en anoniem gecremeerd. De as wordt vervolgens uitgestrooid over de Noordzee. Het is helaas niet mogelijk om uw as te bewaren voor de nabestaanden, of om de nabestaanden informatie te geven over wanneer in het geval van uw lichaam de zee-verstrooiing plaatsvindt. Vanaf de acceptatie tot en met de verstrooiing wordt door betrokkenen (anatomiemedewerkers, uitvaartverzorgers) met de grootst mogelijke zorg en respect omgegaan met het lichaam van een lichaamsdonor.

Gang van zaken na overlijden

Na het overlijden van de lichaamsdonor, dient de nabestaande(n) of de huisarts zo spoedig mogelijk rechtstreeks contact op te nemen met de uitvaartondernemer waarmee het UMCG samenwerkt. Deze uitvaartondernemer is bereikbaar via telefoonnummer: 050-5251800. De uitvaartondernemer is ook in het weekend en in de avonduren bereikbaar en met deze persoon kunnen afspraken worden gemaakt over het ophalen van het lichaam van de overledene.

Er wordt een termijn van 24 uur tussen overlijden en tijdstip van binnenkomst gehanteerd, omdat bij een langere termijn een lichaam soms niet meer goed bruikbaar is. De korte periode om afscheid te kunnen nemen kan zeer ingrijpend zijn voor degenen die achterblijven. Het is van groot belang om dit goed met uw naasten te bespreken.

Uiteraard zal, voor zover wettelijke kaders dat toestaan, zoveel mogelijk rekening worden gehouden met de wensen van de nabestaanden.

Formaliteiten

De uitvaartondernemer vraagt bij de Burgerlijke Stand een Verlof tot Ontleding (VTO) aan. Zonder een VTO mag een lichaam niet ter beschikking van de wetenschap worden gesteld.

Wanneer het stoffelijk overschot wordt opgehaald dienen de volgende bescheiden gereed te liggen:

Trouwboekje, indien van toepassing. Dit wordt, na raadpleging door de Burgerlijke Stand, teruggezonden aan de nabestaanden.
Verklaring van een natuurlijke dood, opgemaakt door een arts (A/B-formulier).
Exemplaar van de wilsbeschikking.

Kosten

Vervoer na overlijden

De uitvaartondernemer rekent vervoerskosten voor de rit naar de locatie waar uw lichaam zich na overlijden bevindt en het vervoeren van het lichaam naar het UMCG in Groningen. Per 1 januari 2023 komen deze kosten ten laste van het UMCG tot een maximum van 200km. Dit betekent dat vervoer binnen een afstand van 100km (locatie lichaam – UMCG) ten laste is van het UMCG. Additionele kilometers zijn voor rekening van de nalatenschap, waarbij de kilometerprijs geldt die de uitvaartondernemer hanteert. De nalatenschap ontvangt in voorkomende gevallen een factuur van de uitvaartnemer. De kilometerprijs wordt eenmaal per jaar vastgesteld, en fluctueert met de dan geldende benzineprijzen.

Crematie

De kosten van crematie van uw lichaam(sdelen) en de kosten van de zee-verstrooiing zijn voor rekening van het UMCG.

Administratieve kosten

Het aanvragen van een Verlof tot Ontleding bij de gemeente zijn voor rekening van het UMCG. Eventuele bijkomende kosten, zoals aangifte van overlijden bij de gemeente, komen ten laste van de nalatenschap.

Overige kosten

Dit kan betrekking hebben op het verwijderen van een pacemaker (veiligheidshandeling die de uitvaartverzorger uitvoert), maar bijvoorbeeld ook op kosten die een ziekenhuis of verzorgingshuis kan rekenen wanneer u daar komt te overlijden (bijv. bewaren lichaam in koeling). Deze kosten komen ten laste van het UMCG.

Sommige verzekeraars vergoeden (een deel van) bovengenoemde kosten. Wij raden u aan om dit bij uw verzekeraar na te gaan.

HERDENKING

Sinds september 2007 bestaat de mogelijkheid voor nabestaanden om de mensen die hun lichaam ter beschikking van de wetenschap hebben gesteld te herdenken bij ons herdenkingsmonument. De locatie van het herdenkingsmonument is op het terrein van het Crematorium Groningen, Crematoriumlaan 6 te Groningen. Jaarlijks organiseert de Sectie Anatomie & Medische Fysiologie van het UMCG in samenwerking met Crematorium Groningen speciaal voor nabestaanden een herdenkingsdienst “Zij die hun lichaam ter beschikking van de wetenschap stelden”. Daarnaast organiseert Crematorium Groningen jaarlijks de sfeervolle herinneringsbijeenkomst ‘Heimwee’ waarbij het herdenkingsmonument ook een rol speelt. Voor informatie over beide diensten kunt u onze website raadplegen.

CONTACT

Voor meer informatie kunt u mailen met het secretariaat van de Sectie Anatomie & Medische Fysiologie beschikbaarstellingen@umcg.nl.

Telefoon: 050-3616382

Postadres:

UMCG, Sectie Anatomie & Medische Fysiologie

Secretariaat Groninger Lichaamsdonatieprogramma

FB 42, Postbus 196, 9700 AD Groningen.

Lichaamsdonatie